Ο Μύθος του Προμηθέα

 Ο Μύθος του Προμηθέα

Μια εικαστική αλληγορία, με τη διορατική ματιά του Όσκαρ Κοκόσκα

 
Της Αλεξάνδρας Χαβιάρα (Ψυχολόγου MSc)
Κέντρο Πρόληψης των Εξαρτήσεων & Προαγωγής της Ψυχοκοινωνικής Υγείας “Άρηξις”


* Το κείμενο δημοσιεύτηκε στον "Δίαυλο" Επικοινωνίας & Διαλόγου για την Πρόληψη (τ. 189), 11/5/2022, που μπορείτε να βρείτε εδώ: http://diavlosprolipsi.blogspot.com/2022/05/189.html
 

 
 
Ο Όσκαρ Κοκόσκα (Oskar Kokoschka, 1886-1980) ήταν ένας από τους διακεκριμένους Αυστριακούς εξπρεσιονιστές καλλιτέχνες (μαζί με τον Γκούσταβ Κλιμτ και τον Έγκον Σίλε) που ζούσε και εργαζόταν στη Βιέννη, στις αρχές του 20ού αιώνα. Το 1938, όταν ήταν σε άνοδο το ναζιστικό κόμμα και υπό την απειλή του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ο Κοκόσκα κατέφυγε στο Ηνωμένο Βασίλειο. Λίγα χρόνια μετά τη λήξη του πολέμου και ενώ είχε ήδη ξεκινήσει η εποχή του Ψυχρού Πολέμου, και συγκεκριμένα τo 1950, ο Κοκόσκα ζωγράφισε το τρίπτυχο του Προμηθέα. Επρόκειτο για ένα έργο κατά παραγγελία του συλλέκτη, κόμη Αντουάν Σεϊλέρν, που προοριζόταν για την οροφή της αίθουσας υποδοχής της κατοικίας του στο Λονδίνο. Το φιλόδοξο έργο ζωγραφίστηκε σε καμβάδες πολύ μεγάλου μεγέθους, σ’ ένα διάστημα μεγαλύτερο των 6 μηνών.

Ο καλλιτέχνης είχε σκοπό αυτό το σκηνικό της αποκάλυψης και αναγέννησης ν’ αποτελέσει μια αντανάκλαση της εποχής του, καθώς και μια επίδειξη των δυνατοτήτων της παραστατικής (αλληγορικής) ζωγραφικής. Έφτιαξε λοιπόν παραλλαγές βιβλικών και μυθολογικών ιστοριών για να εκφράσει τους φόβους του για την ανθρωπότητα, έπειτα από τον φοβερά αιματηρό Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και κατά την έναρξη της εποχής του Ψυχρού Πολέμου, υπό μία νέα απειλητική σκιά, αυτή της χρήσης πυρηνικών όπλων.

Το επικό έργο έχει τις ρίζες του στην τέχνη του παρελθόντος και ταυτόχρονα αποτελεί μια δυναμικά μοντέρνα πρόταση. Στη συνείδηση των ανθρώπων, ο Τιτάνας Προμηθέας, που έκλεψε τη φωτιά από τους θεούς για να τη χαρίσει στους ανθρώπους και τιμωρήθηκε γι’ αυτό, αποτελεί μία ηρωική μορφή. Η δημοφιλέστερη “ανάγνωση” του μύθου είναι ότι ο Προμηθέας εναντιώνεται στην αυθαίρετη θεϊκή και κοσμική εξουσία και, με την πράξη του αυτή, εκφράζει τις υψηλότερες ανθρώπινες επιδιώξεις, αποτελώντας οικουμενικό σύμβολο της ανθρώπινης δύναμης. Στην αρχαιότητα, για τον μύθο του Προμηθέα έγραψε ο Ησίοδος, ο Πλάτωνας και ο Αισχύλος, ενώ ο μύθος επηρέασε έκτοτε βαθιά όλες τις εποχές και αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για αναρίθμητους φιλοσόφους, συγγραφείς και καλλιτέχνες, όπως ο Γκαίτε (‘Πανδώρα’), η Μαίρη Σέλεϊ (‘Φρανκενστάιν’), ο Ρούμπενς, ο Τιτσιάνο και ο Μιχαήλ Άγγελος.

Ο Κοκόσκα έγινε άλλος ένας καλλιτέχνης που άντλησε έμπνευση από τον μύθο. Με τον καμβά στα δεξιά του τρίπτυχου εικονίζει τον αλυσοδεμένο στον βράχο Προμηθέα, καταδικασμένο από τον Δία να δέχεται ραμφίσματα στο συκώτι από έναν αετό, ως τιμωρία επειδή έκλεψε τη φωτιά της θεϊκής σοφίας. Ωστόσο, ως άλλος Προμηθέας κι αυτός -θα μπορούσαμε να πούμε- “εναντιώνεται” στην παραπάνω επικρατούσα αντίληψη και μας δίνει μία διαφορετική ερμηνεία του μύθου. Για τον ίδιο, ο Προμηθέας συμβόλιζε τη θανάσιμη και ανεξέλεγκτη επιθυμία της ανθρωπότητας για εξουσία, σε συνδυασμό με τη διανοητική αλαζονεία και την υπερβολική φιλοδοξία, σε βαθμό καταναγκασμού, υπερνίκησης της φύσης. Η Αθηνά, θεά της σοφίας και φιλική προς τους ήρωες, βρίσκεται κάτω δεξιά, εικονιζόμενη ως κουκουβάγια με λευκά μάτια, υπαινιγμός ότι έχει τυφλωθεί.

Ο καλλιτέχνης εξομοίωσε τις πράξεις του Προμηθέα με το νεωτερικό επιθετικό κυνήγι της τεχνολογικής ισχύος, επιτομή του οποίου αποτελούν τα πυρηνικά όπλα. Τα μαύρα σύννεφα πάνω από τον Προμηθέα μεταφέρονται στον κεντρικό καμβά, καθιστώντας σαφές ότι ο Τιτάνας αποτελεί την πηγή της επικείμενης καταστροφής. Η σκηνή στο επίκεντρο του τρίπτυχου δείχνει τους 4 Καβαλάρηδες της Αποκάλυψης να εφορμούν από τα δεξιά εναντίον ανυποψίαστων μορφών στην αντικρυστή πλαγιά, που συμβολίζουν την πορεία της ανθρωπότητας: στους πρόποδες της πλαγιάς υπάρχουν θηλυκές μορφές από ένα ειδυλλιακό μυθολογικό παρελθόν, που ασχολούνται με διάφορες ειρηνικές δραστηριότητες. Αντιθέτως, ψηλότερα, στην πλαγιά, εικονίζονται βιβλικά επεισόδια, όπως η φόνευση του Άβελ από τον Κάιν, ενώ στην κορυφή εικονίζεται η Σταύρωση. Ο Κοκόσκα επηρεάστηκε από τους ιδέες του Ελβετού ανθρωπολόγου Γιόχαν Γιάκομπ Μπάχοφεν (1815-1887), σύμφωνα με τον οποίο ο πολιτισμός ήταν μητριαρχικός στις αρχαϊκές απαρχές του, με χαρακτηριστικά δεσμών δικαιοσύνης και μητρικής αγάπης. Σταδιακά, επικράτησαν οι πατριαρχικές και ιεραρχικές αρχές της εξουσίας, της υπακοής, της διανόησης και του ορθολογισμού.

Αυτό το αποκαλυπτικό όραμα συνοδεύεται από έναν καμβά στ’ αριστερά, ο οποίος δείχνει τη χθόνια θεά Δήμητρα να υποδέχεται την κόρη της Περσεφόνη, την ώρα που απελευθερώνεται από τα χέρια του Άδη, θεού του κάτω κόσμου (που παριστάνεται ως αυτοπροσωπογραφία του καλλιτέχνη, με μάλλον συμπονετικές προθέσεις προς την Περσεφόνη). Η συγκεκριμένη σκηνή προσφέρει την ελπίδα της ελευθερίας και της αναγέννησης, έννοιες που, όπως υποστήριζε ο Κοκόσκα, είναι εφικτές μόνο με την επιστροφή στις θηλυκές και μητρικές αξίες της συμπόνιας, της ενσυναίσθησης, της δημιουργικότητας, της συναισθηματικής νοημοσύνης γενικότερα και της προστασίας της ζωής, τις οποίες εδώ αντιπροσωπεύει η χαρούμενη επανένωση μητέρας και κόρης. Ενώ ο Άδης κραδαίνει το κεφάλι της Μεδουσας για να αποτρέψει τους εχθρούς, η Περσεφόνη επιστρέφει στη Γη φέρνοντας την άνοιξη και την ανανέωση της ζωής.

Εκτός λοιπόν από την αισθητική και επική αξία που έχει το τρίπτυχο του Κοκόσκα, με την εναλλαγή φωτός και σκιών και την έντασή του, ενέχει και μεγάλη ηθική βαρύτητα. Το τρίπτυχο, λοιπόν, από δεξιά προς αριστερά συμβολίζει τον Κίνδυνο (“Προμηθέας”), την Καταστροφή (“Αποκάλυψη”) και τη Σωτηρία (“Άδης και Περσεφόνη”).

Με το θάνατό του, το 1978, ο κόμης Σεϊλέρν κληροδότησε το Τρίπτυχο του Προμηθέα στην Πινακοθήκη Κορτώ, στο κεντρικό Λονδίνο. Μαζί με το τρίπτυχο, εκτίθενται ορισμένες ασπρόμαυρες φωτογραφίες της Αμερικανίδας φωτογράφου Λι Μίλερ (1907-1977), η οποία υπήρξε ανταποκρίτρια κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Οι φωτογραφίες δείχνουν τον Κοκόσκα επί τω έργω, στην κατοικία του Σεϊλέρν.
Ο ίδιος ο καλλιτέχνης είπε: “Ήμουν ενεργός συμμετέχων στον Α’ και παθητικός συμμετέχων στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και κατέληξα να αναγνωρίσω ότι το κοινωνικό καθήκον του καλλιτέχνη είναι να αποκρυσταλλώνει την οπτική και την εμπειρία του, να ερμηνεύει με την ευρύτερη έννοιά του το νόημα της ύπαρξης.”

Το συγκεκριμένο τρίπτυχο, στην παρούσα χρονική συγκυρία, με τη συνεχιζόμενη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία και λίγο μετά τη Σταύρωση και την Ανάσταση του 2022, αποτελεί μια συγκλονιστικά επίκαιρη υπενθύμιση ότι, κυριολεκτικά και μεταφορικά, οι ανθρώπινες δυνατότητες, τόσο για την καταστροφικότητα, την αποξένωση, την έχθρα και τον αγώνα για επικράτηση, όσο και για τη δημιουργικότητα, τη σύνδεση, την αγάπη και την αλληλεγγύη, απέχουν μεταξύ τους... μόλις λίγα εκατοστά. Τα χρώματα είναι παρόμοια. Αυτό που διαφέρει είναι το επίπεδο της σκιάς που πέφτει πάνω τους, οι μορφές που σχηματίζονται και οι σχέσεις που δημιουργούνται μεταξύ τους. Το μήνυμα του Κοκόσκα, ολοζώντανο 72 χρόνια μετά, μπορεί να αποτελέσει έμπνευση για όσους δραστηριοποιούμαστε στον ευρύτερο ανθρωπιστικό χώρο, καλώντας μας έχουμε στον πυρήνα της εργασίας μας τις ποιότητες της συνεργασίας και της προστασίας της ζωής.
 
 
Lee Miller (1907-1977), “Ο Όσκαρ Κοκόσκα με την Λι Μίλερ”, 1950. 
© Lee Miller Archives 2022. Φωτό: Προσωπικό αρχείο Α. Χαβιάρα.
 
 
 
Oskar Kokoschka (1886-1980), Τρίπτυχο - Προμηθέας (δεξιός καμβάς), 1950,
Ανάμικτα υλικά σε καμβά (239x234 εκ.). © Fondation Oskar Kokoschka/ DACS 2021
 
 
Oskar Kokoschka (1886-1980), Τρίπτυχο - Η Αποκάλυψη (κεντρικός καμβάς), 1950,
Ανάμικτα υλικά σε καμβά (239x349 εκ.). © Fondation Oskar Kokoschka/ DACS 2021. 
 
 
Oskar Kokoschka (1886-1980), Τρίπτυχο - Άδης και Περσεφόνη (αριστερός καμβάς), 1950,
Ανάμικτα υλικά σε καμβά (239x234 εκ.). © Fondation Oskar Kokoschka/ DACS 2021
 

Βιβλιογραφία
 
 
Στέφος, Α., Στεργιούλης, Ε. & Χαριτίδου, Γ. Ιστορία της αρχαίας ελληνικής γραμματείας. Α’ Β’ Γ’ Γυμνασίου. Υπουργείο Παιδείας, Έρευνας και Θρησκευμάτων. Ινστιτούτο Τεχνολογίας Υπολογιστών και Εκδόσεων «ΔΙΟΦΑΝΤΟΣ».
 
The Myth of Prometheus. Oskar Kokoschka. Ανακτήθηκε: https://courtauld.ac.uk/highlights/the-myth-of%e2%80%afprometheus/
 
De Mesquita, N. B. (2009). Karl Kraus, Oskar Kokoschka and “The Prometheus Triptych.” The Burlington Magazine, 151(1276), 444–452. Ανακτήθηκε: http://www.jstor.org/stable/40480256.


 
Κέντρο Πρόληψης των Εξαρτήσεων & Προαγωγής της Ψυχοκοινωνικής Υγείας “Άρηξις”
Δήμων Αγίας Βαρβάρας, Αιγάλεω, Χαϊδαρίου, σε συνεργασία με τον ΟΚΑΝΑ (Οργανισμό Κατά των Ναρκωτικών) και την Περιφέρεια Αττικής.
Σμύρνης 28 (2ος όρ.), Αιγάλεω, τηλ: 210 5313243 e-mail: kp.arixis@yahoo.gr, http://kentroprolipsisarixis.blogspot.com, fb: kp.arixis, ig: kparixis